جهانگیر میرزاجهانگیرمیرزا، پسر سوم عباس میرزا و مؤلف کتاب تاریخ نو، سرداری دلیر و با کفایت و محبوب نظامیان بود، خوی نظامی و اراده نیرومندی داشت و به همین سبب در برقراری نظم و امنیت در مرزهای کشور توانا بود. ۱ - تاریخ ولادتوی در ۱۲۲۵ به دنیا آمد. ۲ - مادر جهانگیرمادرش دختر محمد یاربیگ، از خانهای بزرگ طایفه ترکمان آذربایجان، بود. [۱]
نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ج۱، ص ۵۰.
[۲]
نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ج۱، ص ۵۲.
[۳]
احمد میرزا قاجار، تاریخ عضدی، ج۱، ص ۳۱۳.
۳ - فعالیت در سال۱۲۴۱جهانگیرمیرزا باتوجه خاص پدرش تربیت یافت و در دوره دوم جنگهای ایران و روس (۱۲۴۱ـ۱۲۴۳) شرکت داشت. [۴]
محمدتقی‌بن محمدعلی سپهر، ناسخ‌التواریخ، ج ۱، ص ۳۸۲.
[۵]
افشار، سفرنامه خسرومیرزا، ص ۵۳.
۴ - فعالیت در سال۱۲۴۲در ۱۲۴۲، جهانگیر میرزا مأمور محافظت از قلعه‌های ایروان و عباس‌آباد و تأمین آذوقه و تعمیر برج و باروی قلعه‌ها شد [۶]
افشار، سفرنامه خسرومیرزا، ص ۴۹.
در ۱۲۴۶ حاکم خوی شد و در همان سال از سوی امیرنظام محمدخان زنگنه، فرمانده قشون خراسان، مأمور جمع‌آوری سپاه گردید و دو فوج جدید تشکیل داد. در ارومیه اشرار را سرکوب کرد و پس از سامان دادن امور آنجا، برادرش، مصطفی قلی‌میرزا، را نایب‌الحکومه کرد و به خوی رفت. [۷]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص ۱۳۹.
[۸]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص ۱۵۶ـ۱۵۷.
[۹]
نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ج۱، ص ۵۲.
[۱۰]
افشار، سفرنامه خسرومیرزا، مقدمه گلبن، ص ۲۷ـ۲۹.
[۱۱]
هدایت، ملحقات تاریخ روضه‌الصفای ناصری، ج ۱۰، ص ۴.
[۱۲]
عبدالرشیدبن محمدشفیع افشار محمودلو، تاریخ افشار، ج۱، ص ۴۱۶ـ۴۲۱.
۵ - فعالیت در سال۱۲۴۹با مرگ عباس میرزا در ۱۲۴۹ و انتخاب محمد میرزا به عنوان ولیعهد فتحعلی شاه، ناامنی در نواحی مرزی کشور شدت گرفت. جهانگیر میرزا، با چهار هزار سرباز، راهزنان و یاغیان را از بین برد و غنایم زیادی را که به دست آورده بود، در خوی بین سربازان تقسیم کرد و به ارومیه بازگشت و به جمع‌آوری نیرو پرداخت. [۱۳]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص ۲۰۴ـ۲۰۶.
این اقدامات جهانگیر میرزا، مقدمه سرکشی او قلمداد شد. به نظر برخی، جهانگیر میرزا از ولیعهدی محمد میرزا ناراحت بود و خود را شایسته مقام سلطنت می‌دانست. [۱۴]
عبدالرشیدبن محمدشفیع افشار محمودلو، تاریخ افشار، ج۱، ص ۴۲۴ـ ۴۲۵.
[۱۵]
محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص ۳۶۳ـ ۳۶۵.
با ولیعهد شدن محمد میرزا، دوران شکوه و قدرت جهانگیر میرزا به سر آمد. به فرمان او، جهانگیر میرزا و سه تن از برادرانش (خسرومیرزا، مصطفی‌قلی‌میرزا و احمد میرزا)، که از یک مادر بودند، به اسارت در آمدند [۱۶]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص ۲۱۲.
[۱۷]
هدایت، ملحقات تاریخ روضه‌الصفای ناصری، ج ۱۰، ص ۷۸ـ۷۹.
جهانگیر میرزا [۱۸]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص ۲۱۲.
علت این کار را دشمنی حاجی میرزا آقاسی (مربی و وزیر محمدشاه)، اللّه‌یارخان آصف‌الدوله [۱۹]
اکسیر التواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال ۱۲۵۹ ق.
و به ویژه میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام ذکر کرده است. ۶ - تبعید به اردبیلهنگامی که جهانگیرمیرزا، برای استقبال از محمدمیرزا ولیعهد، به میانه رفت، قائم‌مقام به ولیعهد وانمود کرد که جهانگیرمیرزا در صدد آسیب رساندن به اوست؛ ازاین‌رو، ولیعهد در ۱۸ ربیع‌الاول ۱۲۵۰، جهانگیرمیرزا و سه برادرش را به اردبیل فرستاد. [۲۰]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص ۲۱۱ ـ ۲۱۷.
[۲۱]
رضاقلی میرزا قاجار، سفرنامه رضاقلی میرزا نایب‌الایاله نوه فتحعلی شاه، ج۱، ص۹.
[۲۲]
محمدتقی‌بن محمدعلی سپهر، ناسخ‌التواریخ، ج۱، ص۶۱۰، پانویس ۳.
[۲۳]
محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۳۶۴.
۷ - فرمان نابینا ساختن برادرپس از فوت فتحعلی شاه و به پادشاهی رسیدن محمد میرزا، قائم‌مقام شاه را به کشتن جهانگیرمیرزا و برادر او ترغیب و مادر شاه را نیز با خود همراه کرد. به این ترتیب، در رجب ۱۲۵۰، محمدشاه فرمان نابینا ساختن آنان را صادر کرد. [۲۴]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص ۲۲۹.
[۲۵]
عبدالرشیدبن محمدشفیع افشار محمودلو، تاریخ افشار، ج۱، ص ۴۲۵.
[۲۶]
هدایت، ملحقات تاریخ روضه‌الصفای ناصری، ج ۱۰، ص ۱۴۱ـ۱۴۲.
۸ - حاکم خویپس از کشته شدن میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام در ۱۲۵۲، محمد شاه با برادرانش بر سر مهر آمد و دستور داد آنان را به تویسرکان ببرند تا آزادانه زندگی کنند و مواجب و تیولی برایشان تعیین کرد. [۲۷]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص ۲۴۴ـ ۲۴۵.
[۲۸]
نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ج۱، ص۵۴ـ۵۵.
در شوال ۱۲۶۶، ناصرالدین شاه حکومت خوی را به جهانگیرمیرزا داد. [۲۹]
نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ج۱، ص۵۴.
[۳۰]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص د.
۹ - سال و علت فوتجهانگیر میرزا در رجب ۱۲۶۹ از شاه اجازه گرفت که مکه برود ولی در راه بیمار شد و در رمضان همان سال در تبریز درگذشت. جسد او را به قم بردند و در مقبره‌ای که خودش ساخته بود، دفن کردند. [۳۱]
نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ج۱، ص ۵۵.
۱۰ - خصوصیلت اخلاقیجهانگیر میرزا سرداری دلیر و با کفایت و به نوشته فریزر [۳۲]
جیمز بیلی فریزر، سفرنامه فریزر، ج۱، ص ۳۶.
محبوب نظامیان بود، زیرا شخصاً به مشکلات و شکایات آنان گوش می‌داد و با دست خود مواجبشان را می‌پرداخت. [۳۳]
محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص ۳۶۲.
او خوی نظامی و اراده نیرومندی داشت و به همین سبب در برقراری نظم و امنیت در مرزهای کشور توانا بود ولی تندخویی و بی‌رحمی‌اش نفرت عمومی را برضد او بر می‌انگیخت [۳۴]
محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص ۳۶۲ـ ۳۶۳.
[۳۵]
جیمز بیلی فریزر، سفرنامه فریزر، ج۱، ص ۵۳ ـ ۵۵.
[۳۶]
عبدالرشیدبن محمدشفیع افشار محمودلو، تاریخ افشار، ص ۴۲۱ـ۴۲۲.
۱۱ - تالیف کتاب تاریخ نوجهانگیرمیرزا، پس از رهایی از زندان محمدشاه، به تحصیل علوم عربی و دینی پرداخت. کتاب آثارالبلاد قزوینی را از عربی به فارسی ترجمه کرد و سپس در ۱۲۶۷ کتاب تاریخ نو را نوشت. [۳۷]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ص ۲۸۳، پانویس ۱، مقدمه اقبال آشتیانی، ص د.
[۳۸]
محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص ۳۶۵.
[۳۹]
علی صدرایی خوئی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج ۳۸، ص ۴۲۶.
تاریخ‌نو مشتمل است بر وقایع ۲۶ سال سلطنت سلسله قاجار از ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ [۴۰]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص ۳۴۵.
و در واقع، ذیلی است بر تاریخ مآثر سلطانیه اثر عبدالرزاق بیک دنبلی که وقایع آن در ۱۲۴۰ ختم شده است. [۴۱]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص ه.
نام کتاب به حساب ابجد برابر با ۱۲۶۷، یعنی سال تألیف کتاب، است. نادر میرزا قاجار [۴۲]
نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ج۱، ص ۵۵.
نام کتاب را تاریخ جهانگیری ذکر کرده است. در این کتاب مطالب بسیار مهمی در‌باره جنگهای ایران و روس، میرزا تقی‌خان امیرکبیر، ظهور باب، و همچنین وقایع دوران پادشاهی محمدشاه و وقایع بعد از فوت او تا به حکومت رسیدن ناصرالدین شاه آمده است. [۴۳]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص و.
در مورد این دوره از سلطنت قاجار، هیچ مأخذی به اهمیت تاریخ‌نو نیست و بر کتاب مآثر سلطانیه نیز برتری دارد، زیرا هم به‌تفصیل مطالب پرداخته و هم نثر کتاب خالی از تکلف و تصنع است، گرچه در غالب موارد جمله‌ها بدون فعل و بریده بریده‌اند و پاره‌ای از تعبیرات، عوامانه و برخی کلمات غلط است. [۴۴]
جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ج۱، ص و.
این کتاب نخستین‌بار در ۱۳۲۷ ش به کوشش عباس اقبال آشتیانی در تهران منتشر شد. ۱۲ - فهرست منابع(۱) احمد میرزا قاجار، تاریخ عضدی، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۶ ش. (۲) علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، اكسیر التواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال ۱۲۵۹ ق، چاپ جمشید كیانفر، تهران ۱۳۷۰ ش. (۳) مصطفی افشار، سفرنامه خسرومیرزا. (۴) و، تاریخ زندگی عباس میرزا نایب‌السلطنه، به قلم مسعود مستوفی انصاری، چاپ محمد گلبن، تهران ۱۳۴۹ ش. (۵) عبدالرشیدبن محمدشفیع افشار محمودلو، تاریخ افشار، چاپ محمود رامیان و پرویز شهریار افشار، (ارومیه) ۱۳۴۶ ش. (۶) جهانگیر میرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری ، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ ش. (۷) رضاقلی میرزا قاجار، سفرنامه رضاقلی میرزا نایب‌الایاله نوه فتحعلی شاه ، چاپ اصغر فرمانفرمائی قاجار، تهران ۱۳۷۳ ش. (۸) محمدامین ریاحی، تاریخ خوی ، تهران ۱۳۷۲ ش. (۹) محمدتقی‌بن محمدعلی سپهر، ناسخ‌التواریخ: تاریخ قاجاریه، چاپ جمشید كیانفر، تهران ۱۳۷۷ ش. (۱۰) علی صدرایی خوئی، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج ۳۸، قم ۱۳۷۷ ش. (۱۱) جیمز بیلی فریزر، سفرنامه فریزر، معروف به سفر زمستانی: از مرز ایران تا تهران و دیگر شهرهای ایران ، ترجمه منوچهر امیری، تهران ۱۳۶۴ ش. (۱۲) نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز ۱۳۷۳ ش. (۱۳) رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضه‌الصفای ناصری، در میرخواند، ج ۸ ـ۱۰. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جهانگیر میرزا»، شماره۵۲۷۲. |